Залуус аа! Нэг газар сууцгаая!

Хэдэн жилийн өмнө нэгэн цахим хуудаснаас ийм сэдэвтэй уралдаан зарласан юм. Түүнд энэ эссэгээ сойтол түрүүлчихдэг байгаа. Архиваа ухаж ээ суутал гараад ирдэг байгаа.

Монголд хэдэн жилийн өмнөхөө бодвол телевизийн суваг олон болж, үзэж харах юм ч элбэгшжээ. Ямар сайндаа л орой болгон солонгосын олон ангитай, анги шигээ сунжирсан үйл явдалтай уран сайхны кино гэхээсээ илүүтэй жүжиг маягийн юм үзэж байх вэ дээ. Тэр тэгээд бүр бүх телевизийн сувгаар гарахыг нь яана. Манайхан тэрхүү киног нь элдвээр л хэлж байх юм. “Савангийн дуурь”, “нойрны эм”, “ажилгүй авгай хүүхнүүдийн кино” ч гэж байх шиг. Манайхан аливаа юмыг хараар будахдаа ер гартахгүй шүү. Гэвч би тэр дундаас нэг зүйлийг олж харсан юм. Магадгүй миний энэ бичих гэж зүрхэлсэн эссэтэй ч холбоотой байж мэдэх юм. Харамсалтай нь ямар сувгаар, хэн гэдэг нэртэй гарсныг нь мартаж орхиж. Тэр кинонд ард түмэн, ард түмэн л гээд байх юм. Үйл явдал нь одоогоос нэлээд хэдэн зуун жилийн өмнө өрнөж байгаа бололтой юм. Харийн түрэмгий эзэнт улсаас ядарсан буурай улсаа эргүүлж авах гээд л үзээд байх. Газар нутгаа эргүүлж авахаасаа түрүүлээд ард түмнээ л авч өөрийн болгох гэж үхэн хатан зүтгэж олон ч сайн эрс, эмсүүд үхэж үрэгдэж байнаа. Тэгэхээр ямарваа нэгэн улсын хөгжил, мөхөл чухам тэнд оршин байгаа ард түмнээсээ л шалтгаалдаг гэдгийг энэ “савангийн дуурь” дахин дахин сануулж байв. Ард олон гэдэг хамгаас хүчтэй гэдгийг дэлхий нийтээрээ мэдэж байгаа. Улс гэдэг ганц үг өөрөө улс болчихдоггүй гэдэг. Харин ард иргэдгүй улс гэж загасгүй гол л гэсэн үг гэж би боддог. Үүнийг ингээд орхиё.

Залуус бид эх орноо хэрхэн хөгжүүлэх вэ. Энэ эхийн эхлэлд манайд үзэх телевизийн суваг олон болжээ гэсэн нь монгол орон маань хөгжиж байна гэдгийг л давхар хэлээд байсан хэрэг л дээ. Харин залуус бид хэтэрхий яараад байх шиг. Улс орон гэдэг өөрийн ёс заншил, үүх түүхтэй байж л дэлхийн бусад улс орнуудад хүлээн зөвшөөрөгддөг юм. Монголын залуус бид бусдыг дуурайж эх орноо хөгжүүлэх гэж санасны хэрэггүй биз ээ. Хөх монгол харийн нэгэн нэртэй улс төрч, удирдагч, гүн ухаантны хэлсэн ярьсан, зөвлөснийг дагахдаа тултлаа ядраагүй байлтай. Бидэнд тэднээс дутахгүй их удирдагч, байлдан дагуулагч, эрдэмтэн доктор, гүнээс гүн ухаантан байсан. Өдгөө ч бидний дундаас тийм хүн гарахгүй гэх газаргүй. Яагаад гэвэл улс орон гэдэг зөвхөн зөөлөн сандал дээр сууж, бие бие рүүгээ хараалын үг чулууддаг, цаас шидэлцэж, хэрэгждэггүй цоорхойтой хоосон хууль хаялцдаг улс төр болж тоглосон түшээдээс бүтдэггүй юм. Харин гудманд гуйлга гуйж суугаа балчир хүү, автобусанд орох гэж зүдэрч яваа азай буурал, хотонд хонь сааж суугаа эмэг эх, хороололд лангуун дээр суугаа наймаачин бүсгүй, хичээлээсээ хоцорсон оюутан, хийх юмаа олж ядан алхах залуугаас бүрддэг юм. Магадгүй би хэтэрхий зөрүүдлэсэн байж мэдэх юм. Гэвч энэ үнэн гэж би үздэг. Бид өөр өөрийн гэсэн үзэл бодолтой дотоод ухаантай байж л эх орноо хөгжүүлнэ. Эх орноо хамгийн хурдан хөгжүүлэх хүчин зүйл бол амин хувиа хичээх гэж харийн нэг “ухаантан” хэлсэн байдаг. Монгол жинхэнэ монголоороо болж чадсан цагт л хөгжиж чадна. Жаахан бухимдуу зүйл бичсэн бол гүнээ хүлцэл өчье. Бид нэг ёсондоо “хуулбарлагч” болж хоцорчээ. Саарал ордонд суугаа нөхөд ямар нэгэн хууль боловсруулах гэж хаа байсан англи, америкийн хуулийг хагас дутуу орчуулж ирчихээд л лекц уншдаг болж. Түүнийг нь бүрэн гүйцэд орчуулсан орчуулсан эсэх, утгыг нь бүрэн дүүрэн харуулж чадаж байгаа үгүйг шалгадаг нэгээхэн хүн ч алга. Бид тэдний “канондсон” хуулийг л үг дуугүй дагаж мөрдөөд байвал Азийн “бар” байтугай “арслан заан” улс болох юм байх. Бидэнд дэлхий нийтийн өмнө нүүр бардам, омог их, толгой өөдөө, цээж гэдгэр, нуруу цэх хэлэх юмтай гэж би боддог. Хөх толбот монголчууд бидэнд цагтаа хөдсөн дээлтэй, хөө хуягтайгаа, хүлэг морьтойгоо Дэлхийн талыг эзэгнэж явсан үе бий. Өдгөө хөгжил тааруу, ард түмэн нь ядуу тарчиг, авилгад идэгдсэн төрийн түшээдтэй гэж бусдад муу хэлүүлж буй ч эцсийн эцэст энэ бидний эх орон. Муу ч сайн ч Монгол бидний эх орон. Биднээс өөр хэн ч энэ улсыг өөд нь татахгүй. Урагшгүй ноёдтой хэрнээ, уулга алдуулмаар их баялагтай энэ орныг “Готов нь авна уу, Шадав нь авна уу“ гээд орхичихож боломгүй санагдана.

Нэг сайхан үүл арилж, нар гиймээр зүйл байна аа. Өвгө дээдэс маань бидэнд “ЭХ ОРНОО” гэсэн ямар сайхан сэтгэл, үзэл бодлыг төлөвшүүлээ вэ. Биднийг удирдан чиглүүлж “цэнгэлийн манлайд хүргэх” гэж ядарч зүдэрч, хуц нохойдоо тултлаа хэрэлдэж, зодолдож яваа хөөрхий дарга, сайд нар маань харийнхныг хэтэрхий их “канондсоныхоо” төлөө тэрхүү сайхан үзэл бодлоо төлөөс болгоод өгчихсөн бололтой юм. Харин залуус бид тэгэх ёсгүй. Монголыг монголоор нь авч үлдэн, монголчуудаа жаргаах цаг иржээ. Үүний төлөө хичээцгээе л дээ.

Залуус маань яагаад нэг л өдөр Сүхбаатарын талбай дээр цуглаад эх орноо хэрхэн хөгжүүлэх талаар санал бодлоо солилцож болохгүй гэж. Зөвхөн 18-30 насны залуусыг л оролцуулъя л даа. Тэрнээс дээш, доош насныхныг нэвтрүүлэхгүй байя. Хэдэн өдөр ч хуралдсан яадгийн. Амралтын хоёр өдөр л байхад хангалттай бус уу. Хэн нь ч хэнээсээ ичиж, нэрэлхэлгүй сайхан ярилцъя. Зорилго нь нэг, сэдэв нь энгийн. Ердөөсөө л эх орноо хэрхэн хөгжүүлэх вэ. Бүгдээрээ чин сэтгэлээсээ л оролцоё. Хэн нэгэн муу санаатнаас хэн нь ч 5000, 10000 /магадгүй түүнээс ч илүү мөнгө аваад тэр хурлыг хутган үймүүлж мэдэх юм/ төгрөг авалгүйгээр сайхан зөвлөлдөх хэрэгтэй. Ахмадууд маань “Тэтгэвэр нэм!”, ах эгч нар маань “Авилгачид огцор!“, аав ээж маань “Хадгаламж зээлийн хоршоонд хадгалуулаад алдсан мөнгөө эргүүлж авъя!” гэхчилэн хэдэн сар өдрөөр өлсгөлөн, суулт зарлаад үйлээ үзэж байлаа. Тэд ийм удаан тэмцээд болоод байхад байхад бид идэж уух юмтайгаа, өмсөх зүүхтэйгээ тухтайхан шиг ирээд тулхтай үгээ хэлэлцвэл ямар вэ. Зуны нэг сайхан урт өдөр дээрх насны залуусаа нэгдээд сууя л даа. Эх орноо гэсэн сэтгэлтэй, хэрхэн улсаа хөгжүүлэх вэ гээд толгойгоо гашилгадаг олон залуус байгаа гэдэгт би итгэж байна. Магадгүй тийм залуусыг Сүх жанжины талбай багтааж дийлэхгүй байх. Тэгвэл өөр томхон газар очиж болно шүү дээ. Нүүр нүүрээ харж байгаад л санал бодлоо чөлөөтэй хэлэлцэж болох юм биш үү. Үүнийг уншсан хэн нэгэн эрх мэдэлтэн өөрөө ямар нэгэн хууль бус яманд орооцолдсон буруутай л юм бол биднийг нэг өдөр тэгж суухыг зөвшөөрөхгүй, ямар нэгэн муу аргаар когсоох гэж оролдох байх. Гэхдээ бид зарим нэг иргэний хөдөлгөөн улс төрийн хүчин шиг засгийн эрхийг булаах гэж засаглалыг солих гэж тэгж суух гээгүй. Эх орноо гэсэн эвийн сэтгэл элэг зүрхнээс хатгасны эрхэнд л тэгж цуглах болно гэж хэлнэ. Би хэн нэгнээс шагнал урамшуулал хүссэндээ үүнийг бичиж байгаа юм биш шүү. Зүгээр л ямар ч санаа бодолтой хэдэн ч насныхан оролцож болно гэхээр нь ийнхүү бичиж сууна. Би ганцаараа ингэж боддоггүй гэдэгт итгэлтэй байна. Миний дээр гаргасан санал зарим хүмүүст нь бүтэхгүй мэт санагдаж магадгүй. Эсвэл хэн нэгэн нь уншаад доог тохуу хийж ч магадгүй. Гэвч би ийм бодолтой байгаа мянга мянган залуусын өмнөөс баярлаж байна. Биднийг цуглахад хэн нэгэн нь шоолж магадгүй, зарим нь элгээ хөштөлөө хөхөрч мэдэх юм.

Монголчууд бид хэтэрхий бүрэг ичимхий. Хэн нэгэн өөр рүү нь хараад инээхэд л ичээд явчихна. Нөгөөтэйгүүр нэр төрөө хэтэрхий их боддог. “Хүн нэрээ, тогос өдөө” гэдэг. Ингэх нь буруу зүйл биш л дээ. Гэхдээ хүн хэрэгтэй үеээ ичих булчирхайтай гэдгээ мартаж чаддаг байх хэрэгтэй. Өөдгүй муу санаатай хэрнээ өндөг шиг өөгүй цэвэрхэн царайлаад явдаг хүмүүс байдаг. Монголын залуус тийм битгий байгаасай. Тэгэхээр бүгдээрээ эх орноо гэсэн чин сэтгэлээ ил гаргаж сурцгаая. Нэг нэгэндээ соёлтой боловсон байхыг зааж сургацгаая. Дэлхий нийт хөгжих тусам хүн төрөлхтөн бид өөрсдөө улам бүдүүлэг болоод байгаа юм шиг санагдах юм. Өөрсдөө нэг их сайхан соёлтой нийгмийг байгуулах гэж улайран зүтгэчихээд эцэстээ түүнийхээ хурдыг гүйцэхгүй өвдөг сөхөрч байгаа юм шиг бодогдоод л. Хөх монголчууд хэдэн зууны өмнө хөдсөн дээлтэй, үмхий үнэртэй гэж адлуулж явсан хэрнээ олон шинэ дэвшлийг хүн төрөлхтөнд үлдээсэний хамгийн наад захын жишээ нь анхны зоосон мөнгөн тэмдэгт. Үүнийг бидний өвөг дээдэс бүтээсэн юм. Анхны юм бүхнийг өөрийн болгох гээд байдаг нь зөвхөн монголчууд бидний зан бус, бусад хөгжилтэй орны хүн ардын ч гэсэн гэм. Гэм зангаа нууж хаалгүй, гэр гэртээ бүгэлгүй, дор бүрнээ бухимдаад суулгүй эх орныхоо хөгжлийн төлөө хамтдаа сэрцгээе. Монголын залуус унтаа байдлаасаа гарах цаг болсон: Биднийг эцэг өвгөдийн сүнс сүлд ивээх болтугай.

Монгол улс мандан бадраг. Бидэнд дэлхий ертөнцийг зулай дээрээс нь тольдох сайхан цаг ирнэ ээ