Булганд үдүүлж, Мөрөнд угтуулсан хоёр дахь өдөр

Тэнгэрт одод над руу ирмээд, газар хэвтэж байгаа би өөдөөс нь хариу нүд ирмэсээр байтал “тас үсэрч” нэг мэдэхнээ өглөөн улаан нарны туяа зовхийг минь хуу татан сэрээвэй. Хэдэн ч жил гадаа ингэж унтсангүй вэ дээ. Чимээ шуугиангүй, агаар нь тунгалаг хөдөө нутгийн хөрсөн дээр унтана гэдэг ямар ч зөөлөн орноос илүүтэй амраасан мэт. Загаа найзынхаа урлаж өгсөн аяны хөнжилд даарахын зовлонгүй хонолоо. Хүний сэтгэл шингэж, хөлс нь дусалсан юм болохоор аргагүй биз ээ. Миний биеийн харьцааг /өндөр, нарийныг/ үнэхээр сайн мэдэж оёсон байх чинь юу вэ. Ингэж хэлтэл “Та хоёр хачин байгаа шүү” гээд л Өлзий маань бас хардах санаатай, муу хог чинь. Айлын эхнэр эргүүлэх увайгүй эр биш гэдгийг мэддэг болохоор найз маань наргиж хэлсэн байх оо.

Хашир хандгай чинь шөнө хувцасаа тайлалгүй хөнжилдөө шургасан маань онож. Өлзийг үүрээр нэг сэртэл нүүрэн дээр нь шүүдэр буусан байсан гэсэн. Би даанч мэдээгүй. Ер нь мэдэхийн ч аргагүй байсан юм чинь. Хэзээний толгойгоо хөнжлөөр хучаад дугжирчихдаг зантай болохоор Өлзий шиг шүүдрийн усаар нүүрээ угаах хувь дутаж л дээ, маньд.

Намайг босоход нөгөө хэд маань унтаж л байгаа бололтой. Хоолойгоо застал найз маань “ичээндээ” хөдлөв. Би ч хэзээний өглөө унтаж чаддаггүй гэмтэй учир ингэж үүрээр босч өрөөлийг сэрээсэн хэрэг. Яаж ганцаараа сэрүүн байгаад байхав дээ, амиа бодсон хэрэг болно биз дээ.

Булганы номын сангийн эрхлэгч Баярмаа эгч маань айлын эзэгтэйн хувиар эртлэн босч гал хөсөө түлж, цай хоол зэхэв. Урьд орой нь хэдэн ч шил юм хөнтөрсөн юм бэ дээ, манайхны дотор авах юмгүй байгааг Баярмаа эгч маань гярхай анзаарсан бололтой “Алтан медальтай хоол” бантан хийж өгөв. Догоо эгч маань ч биднийгээ гээд гэртээ ч харилгүй энд хоножээ. Өглөө гялс манас бантан “төхөөрч” хотоос яваа аялагчид бид айлын хэдэн хүүхэд шиг ширээ тойрч суугаад эвтэй нь аргагүй хооллов оо.

Нар зүүн айлын хашааны дээр тоглож байх үеэр Булган хотын урдах Хийморийн овоог зүглэв. Булганы номын сангийнхан биднийг үдэж өгөхөөр бараг бүгдээрээ ирчихэж. Саарал фургонтойгоо биднийг дагуулан хийморийн овоондоо аваачив.

Биднийг үдэж байна
Булганчуудын Хийморийн овоо

Одоогоос 20-иод жилийн өмнө энэ нутагт би анх хөл тавьж байлаа. Тэгэхэд манай хамаатных Архангайгаас энд шилжин ирж, Булганы онгоцны буудлын урдхан Агуйт хэмээх модтой уулын зүүн хойнотоо бууриа зассан юм. Тэгэхэд би Архангайгаас “МАЗ” машины тэвшин дээр гэр бараан дунд “шидүүлж” сэгсчүүлсээр ирж билээ. Тоонон дээрээ гараад гараа сунгахад л хүрчихмээр ойрхон мэт тийм тод, цагаан сартай шөнө. Тухайн үед бараг малчин айл болгонд байдаг өнөөх батерейгаар ажилладаг оросын хүлээн авагчаа хаана ч юм тавичихсан, түүгээр нь Со ах “Дорнын цагаан саран”-аа цангинуулж байхад бид гэрээ барьж байсан нь санаанаас гардаггүй юм. Миний гэр барих ч гэж юу байхав, томчуудын хөлд тээг бололгүй тэрэгний мухарт чимээгүй байж байвал барав байсан биз. Тэр жил манай нутагт гантай, адуу мал билчээргүйдээд яагаад ч юм ийшээ ирэх болсон байх. Түүнээс хойш энэ дууг сонсохлоор тэр орой нүдэнд үзэгддэг юм. Өвөөтэйгээ хамт явсан бараг сүүлийн амралт тэр байсан байх аа.

...Хийморийн овоон дээрээс миний хурга тугал эргүүлж явсан жижигхээн толгод, хойхно нь урсах нарийхан горхи ив ил харагдана. Агуйт уул зөндөө их араатан амьтантай байсан. Тэр жил ахыг энэ уулын бэлд хонь хариулж явтал хонь нь гэнэт хага ярагдан ямаа орилох сонстожээ. Гүйж очоод харвал том оо гэгч нь “муур” нэг ямааг нь гоочилж байсан гэдэг. Ах яахаа мэдэхгүй эргэж гэр рүүгээ давхиад буу шийдэм агсаад ирэхэд нь аль хэдийнэ арилаад өгчихсөн байсан гэдэг юм билээ. Хангай бол хаа сайгүй л байсан. Ахынх маань хонио хангайн амьтанд өргөл барьж болгож байсан болохоос хангайн амьтныг агнаж байсан тухай дуулаагүй юм байна. За тэгээд энэ ууланд баавгай, буга, гахай гээд л есөн шидийн л амьтан байсан гэдэг. Мойл, гүзээлзгэнэ, самар бол энүүхэнд нь ургадаг, баян хангай даа.

Ямар ч аймаг сумынхан хийморийн овоо босгож өөрсдөө сүслэж дээдлэх юмтай болжээ. Булганчууд ч бас аймгийн төвийнхөө баруун урдах толгой дээр суварга бүтээгээд, овоо босгож, хар сүлд залжээ. Эндээс Булган хот эрүүн доор минь л харагдана. Нарны туяанд цагаарч, манантай ч юм шиг үзэгдэнэ.

Булган хот өглөөн наранд
photo by-Bayano

Булган бусад хотуудтай харьцуулахад жижигхэн. Гурилын үйлдвэр нь багахан хүчин чадалтай ч гэсэн ажилладаг л байсан санагдана. Эмээ маань нээг их царвантай гурил зуурч хэрчээд сүүтэй гурил хийж өгдөгсөн. Тухайн үед зуны гурван сард хүүхдүүд махны бараа харна гэж байхгүй, шувтан л гурилтай сүү гөвнө. Хааяа хонь төхөөрвөл томчуудын идэж бараагүй цус, уушиг, өлөн төдийхөн олдоно. Тэрийг нь өглөөд хонинд явахдаа сүү хөөрүүлээд гүйцэд унтраагүй галын үнсэнд булаад хэсэг хүлээзнэж байгаад л шажигнатал нь зажилчихдаг байж билээ. Тос нь шүүрээд л мөн ч амттай шүү. Хоол ундгүйдээ ч юм уу, эсвэл хонио нарийлсандаа ч юм уу биднийг тэгж “чангалдаг” байсан биш юм билээ. Зуны гурван сар хэдэн хүүхдийн ходоодыг сайхан цэвэршүүлээд, одоогийнхоор бол “цагаан хоол”-тон болгоод буцаадаг байсан байх. Хотод бид хаашдаа л намраас хавар хүртэл хүссэн хүсээгүй мах иддэг байсан юм чинь.

Ард минь Агуйт уул
photo by-Ulzii

Хийморийн овоон дээрээс бид уруудаад онгоцны буудлын наахна горхины дэргэд буулаа. Ногоон ширгэн дээр хөл нүцгэн хэсэг таваргангаа эмэгтэй сүмочдынхоо энэ жилийн өнгийг шинжив. Хүүхнүүдээ ноцолдуулаад тэнгэргүй амьтад вэ гэж зэмлэж магад. Тэмээ ямаа шиг ялгаатай хэдэн эр хэн нь хэнтэйгээ барилдах вэ дээ. “Гарьд магнай“ дээр Равсал: “Энэ чулууг Далайцэрэнгээс өөр байрнаас нь  хөдөлгөх адгуус ч байхгүй” гэдэг шиг Өлзийг барах адгуус ч энэ микрод байхгүй юм чинь. Мань хүнийг Тулгаа, Тө-Тө ах хоёр л хэсэг хөдөлгөж магадгүй. Би ч хөөрхөн дүү Эрхэмээгээсээ илүү гарахгүй л амьтан доо.

Чи өөрөө барилдая гээд...
photo by-Ulzii

Булганы номын сангийнхан Баагий ахад маань их хөөрхөн нэр хайрлачихсан. Тө-Тө гэхээр “Х-Түц”-ийн чөргөр Тө Тө төсөөлөгдөж байна уу, тэгвэл тэр чинь биш за юу. Бүтнээр нь хэлвэл аймаар гүн гүнзгий утгатай, сүрдмээр нэр л дээ. Бараг Монголд ийм нэртэй хүн байхгүй гэхэд буруудахгүй. Та нар өөрөөс нь асуугаарай гайгүй. Манай ах ч монгол эр хүний ёсоор ичээд хэлэхгүй л дээ, сайн гуйвал л юу юм гэхээс. Товчилхоороо дөнгөж хэлд орж байгаа хүүхэд ямар нэг амьтныг /хурга, ишиг ч юм уу/ төлөөлүүлэн нэрлэчихсэн юм шиг санагдаад байгаа болохоос биш, Тө Тө гэхээр.

Тэнд бас яаж зүгээр байхав хэдэн шилтийг хоосолж орхив. Ер нь ч тэгээд энэ архи гээчийг зөв хэрэглэвэл зөөлөн зөөлөн замбуулин юм байна билээ дээ. Хожим нь л би ухаарсан шүү. Их ч юмаа зольж байж ухаарсан лүд дээ.

Монголын анхдагчдын өлгий гэдгээрээ Булганчууд жаахан хамраа сөхөх аястай. Хүн нутаг нугаараа бахархах нь зүйн хэрэг л дээ. Дан ялангуяа монголын анхны сансрын нисгэгч, монголоос төрсөн анхны олимпийн аварга гээд л дурьдахаас аргагүй хүмүүс энэ нутгийнх. Тэдний энэ омгийг нь дарчих байх гэж хүүхнүүддээ их л найдсан юмсан. Бүр үсэрч цовхчоод орилж хашигчаад ч тусыг эс олов. Анхдагчдын өлгий нутгийн аатай хүүхнийг аваад шидчих авхаалжтай бүсгүй манай микроноос гарсангүй. Голын ногоон ширгийг зулгартал барилдаад, уусан юм нь уурших мэт алга болчихсон бололтой. Дахиж нэг шил юм хашраана гээд хэн нь ч тэглээ дээ. Ер нь энэ зун хэдэн бүсгүйгээ сайн тордож, дасгалжуулж аваад ирэх жил Булган аймгийг дайлаар мордвол яасын. Манай номын санд бөхийн удам байхгүшй ч бөх байхаар хүүхнүүд олон бий биз дээ. Дарга нар нэгийг бас бодоорой. Байнд нь гайгүй юм тавиад барилдуулбал ч...

 Манай Сараа нутгийн бөхөд уначихаад Далайцэрэн шиг “Бямбаа эгч ээ, миний бяр дуусчээ” гээд газар ухаад сууж байсан юм даа.

Булганыхан биднийг зорьсон газар руу минь явуулахгүй байх санаатай. Энд хэд хоног амарч байгаад буц л даа гэж байна. Дараа ирье л гэлээ. Энэ үг хэнд ч хэлсэн үнэ цэнээ хэдийнэ алдчихсан гэдгийг мэдэж байсан ч үүнээс өөр хэлэх үг бидэнд олдсонгүй.

Ингээд бид цааш хөдөллөө. Булганаас цааш 100 орчим км-т засмал зам тавьжээ. Замын ажил үргэлжилж л байна билээ. Нэг байгалийн шороон замаар давхиад л, нэг сайжруулсан шороон замаар ороод л. Манай жолооч, туслах жолооч хоёр ч замыг бол ёстой нэг сонгож байгаа юм аа. Дотор нь унтаж яваа биднийхээ ая тухыг бодоод аль аятай сайхнаар нь явах гэж хичээсэн шүү. Мориор зүйрлэвэл хондлой дээр нь аягатай айраг тавихад асгалгүй жороолдог морь байдаг гэдэг шиг, энхэл донхолтой хөдөөгийн энэ замаар дотор нь суугаа хүмүүс аягатай архи уухад дуслыг ч цалгиахгүй давхидаг жолооч гэвэл Баагий ахыгаа л хэлнэ.

Бид бараг эрчээрээ давхисаар байгаад нэгэн голын хөвөөнөө ирэв. За энд ямар үйл явдал өрнөснийг хэлэх хүн байхгүй байх аа. Сайхан сэрүүцэж байгаад л хөдөлсөн гэж бичих үү дээ, манайхаан. Тэнд юу болсныг тэнгэр л мэднэ. Юутай ч би хангай дэлхийдээ өргөх ёстой “өргөл барьцаа” өргөчихсөн.

Их уул
photo by-Ulzii

Хурын үүлс тойроод л
photo by-Ulzii

Тэгснээ гэнэт нар гараад л
photo by-Ulzii

Багийн гишүүдээ танилцуулаагүй юм байна шүү дээ.

Бямбаа эгч: Омгийн их удирдагч. /Гэхдээ манай микрод эхийн эрхт ёс давамгайлаагүй. 5 эр хүн хүчтэй цөөнх байж чадсан шүү/,

Сараа эгч: Манай багийн хөгжөөгч. Сараа эгчтэй замд явахад уйдна гэж гонж.

Баагий ах: Тэр микро доторх 10 гаруй амийг дааж явсан Онц тээвэрчин, Тө-Тө ах.

Өлзий: “Онц тээвэрчин”-ий “Сайн туслах жолооч”, чиглүүлэгч, Нойр сэргээгч гэж нэрлэхэд ч буруудахгүй.

Тулгаа: Манай багийн “Алтан гургалдай”, анд маань дуулна гэж үзүүлнэ шүү дээ. Микроны муушигны хошой аварга.

Цогоо эгч: Цөөхөн хоногт ч гэсэн манай багийн санхүүгийн албаны дарга албан тушаалтай явсан. Ер нь энэ хүнтэй сайхан харьцахгүй бол микрогоо түрээд GO TO HOME болж мэднэ.

Гүнжээ: Санхүүгийн албаны дэд дарга. Жаахан хичээсэн бол Булганы номын санч хүүхнийг бохируулж мэдэх л байсан, гамгүй сүмоч.

Сараа: Микро маань дотроо бас зэрэглэлтэй, урд, хойшоо харагсад, дунд, хоймрынх гэж. Унааныхаа хойморт нь л яваад байх сонирхолтой. Тэр местээ тийм ч амар алдахгүй.

Туяа: Хойморт тухласан суудлаасаа босолгүй бараг 7 хоног явсаар байгаад л ирсэн, суудалдаа үнэнч бүсгүй. Хоймор хэсгийнхэн үгээ мартсан дуучин, шаварт суусан машин хоёрыг бол өргөөд л аваад гарчихна. Ямар ч шаварт суусан манай машин эднийг ЧҮҮ !!! гэхэд л гарчихдаг юм. Тэгэхээр яалт ч үгүй хэрэгтэй хүмүүс.

Зулаа: Яван чангардаг бүсгүй. “Мэргэжлийн зураг алаач” өргөмжлөлтэй. Сараагийн зургийг хараарай, санаатайгаар нь ард нь суусан байгаа.

Эрхэмээ: Манай багийн эрх танхи гишүүн. Хөлбөмбөгийн гайхамшгийг жинхэнэ утгаар нь мэдрүүлнэ. Хөлбөмбөгийн бурхан тэнгэртэй найзалж мэдэх сэргэлэн дүү. Том эр ээ бас. “Ном унших”-аас бусдыг бол ярина аа ярина.

Би: Микроны хаана л бол хаана сууж явж чадна. Аливаад дасан зохицохдоо сайн ч амархан мууддаг гэмтэй. Дуу хууранд маруухан. Инээвэл инээнэ, ханиавал ханиана.

Хөвсгөлийн төв номын сан
photo by-Ulzii

Сэдэвчилсэн үзэсгэлэн байнга болдог гэнэ
photo by-Ulzii

Бидний хэдэн нөхөд Хөвсгөлийн Мөрөнд оройн 8 цагийн үед ирж, сая нэг юм машиныхаа моторыг унтраав. Хөвсгөлийн номын сангаар зочилж, Үндэсний номын санд дээхнэ үед ажиллаж байсан хоёр ахмад ажилтан буурайтай уулзаж дайлуулж цайлуулсаар оройхон хэрд буудалдаа ирцгээв. Бид Хөвсгөлийн номын сангийн эрхлэгч Оюунтуяа эгчийнхээ гэр бүлийн бизнес болох “Хөвсгөл Монтрэйвэл”-ийн зочид буудалд тухалж авлаа. Эдний буудал үнэхээр тохилог аятайхан санагдсан шүү.

Мөрөн бороотой байлаа. Гэвч энэ хамаагүй, оройхон дискотой.

Мөрөн хот

2012.06.21