Pages

Thursday, November 22, 2012

ӨЛЗИЙ УЧРАЛААР БҮРДСЭН ИХ ХААНЫ ЦАДИГ



Өдгөөгөөс найман зуун жилийн өмнөх түүхийг бид сөхөх дуртай. 20 жилийн өмнө л гэхэд их хаан Чингисийнхээ байгуулсан гавъяа, баатарлаг үйлийг ярих нь байтугай нэрийг нь хэлэх хориотой байсан тухай буурал эрдэмтдийн бичсэн ярьсанаас бишгүй л сонссон. Агуу түүхээрээ бахархах сэтгэлгээг минь баллуурдаж байсан тэрхүү он жилүүдэд Тэмүжин хүүгийн амьдралаас өгсүүлээд, Их богд Эзэн Чингис хаан болтол нь туулсан амьдрал, байгуулсан гавъяа, хийсэн үйл хэрэг, хэлсэн сургааль, мөнх хөх тэнгэрийн тайлагдашгүй нууц, шавхагдашгүй эрчим хүчний талаар ном бүтээхийн энгүй басхүү элэгдэшгүй хүслээр өөрийгөө хурцалж, олон жил бодож явсанаа сая нэг юм гүйцээж, ном бүтээхийн цангааг тайлж чадсан энэхүү эрхэм хүмүүний “Хөрстөд ганц Чингис хаан буюу хөх монголчуудын өлзий учрал” хэмээх Чингис хааны оюун билгийн соёрхол дор мөргөмүү. Чингис хааны маань тухай бичсэн олон зохиол бий. Мөн багагүй олон кино ч байдаг. Хэдийгээр бусад хүмүүс их хааны тухай ном зохиол олныг бичсэн ч, бусдаасаа онцгойрон тодорсон бүтээл тэр бүр харагддаггүй. Харин ном бүтээхийн гайхамшигийг амьдралынхаа туршид мэдэрч яваа буурал зохиолчийн энэ удаад бүтээсэн “Хөрстөд ганц Чингис хаан буюу хөх монголчуудын өлзий учрал” хэмээх ном болбаас хөрстөд ганц гайхамшигтай ном болж чадсан хэмээн бардам хэлмээр байна. Энэ хүн бол Хатагин овогт Г.Аким бөлгөө. Нэрт орчуулагч, сэтгүүлч, багш сурган хүмүүжүүлэгч, зохиолч гэдгээр нь ард түмэн андахгүйгээр барахгүй, Үндэсний номын сангийн захирал гэдгийг нь эрдэмтэн докторууд эндүүрэхгүй. Бас дээр нь миний багш. Хорвоо дээрх хосгүй гурван холбоосын нэг нь багш шавь хоёрынх гэдэг. Энэ номын “эцэг” багштайгаа учирсандаа, шавь гэж хэлүүлэн, басхүү бага залуу гэж гололгүй энэхүү том номоо хянуулсанд нь баахан хөөрснөө нуугаад юу хийх вэ. Аливаа зүйлийг өөр өнцгөөс нь харж сур гэдэг багш маань өөрөө өөр өнцгөөс нь хэрхэн харахын сурах бичгийг энэхүү номоороо шавь нартаа үлгэрлэсэн гэж би боддог. Өмнө Чингис хааны тухай ном бичигчдээс тэс хөндлөнгөөр сэтгэж, хэний ч өмнө нь дурьдаж байгаагүй олон зүйлийг оруулсан нь “Хөрстөд ганц Чингис хаан буюу хөх монголчуудын өлзий учрал”-ыг түүхийн сурвалж бичиг, эрдэм шинжилгээний үнэтэй бүтээл болоход нөлөөлсөн. Эх түүх гэдэг аливаа нэгний зайлшгүй мэдвэл зохих зүйлийн нэг. Гэвч үнэнийг гуйвуулсан худал, хэтэрхий давсалсан түүхийг судласнаас судлаагүй нь дээр. Хэдийгээр хэдэн зуун жилийн өмнө болсон ч хэний ч дурдаагүй, мөн хэний ч бичээгүй, баримт дээр тулгуурлан бичсэнээрээ үнэн байх магадлалтай түүхэн явдал өөрөө шинэлэг мэдээллийг уншигчид өгдөг. Багшийн маань бүтээсэн энэ ном тийм цөөн бүтээлийн эгнээг зузаатгалаа. Энэ мэтчилэн бичвээс уг сонины нүүрийг дүүргэх учир ингээд орхиё. Чухам ямар ном болоод ийнхүү бичиж байна вэ гэсэн уншигч таны хүслийг болгоож номын тухай бичсү.
 
Намар бөлгөө. Хажуу булгийн аршаанаас ховдоглон залгилахуйяа шүд хага таших ажаам. “Хөрстөд ганц Чингис хаан” буюу хөх монголчуудын өлзий учрал ингэж эхэлдэг. Цааш нь, Өгээлүн эхийг нярайлахад энэ аршаанаар цай чанаж өгсөн гэнэм. Тэмүжинг мэндлээд гурав хоноход энэ аршаанаар угаасан гэнэм…харцаа уснаас салган нүдээ нэгэнтээ шудран ийш тийшийг хараачилваас тэрүүхэн зүүн хойттой умрыг ширтэн цээжээ цогнойлгосхийгээд сунан хэвтээ дэлт чонын хивтэй Дэлүүн болдог уул сунайсхийн тодормуй…”. Ном бүтээнэ гэдэг амаргүй. Санааныхаа зоргоор зохиогоод биччихдэг яруу найраг, уран зохиолын ном бус түүхийн талаар, хойшлоод монголын ирээдүй болсон хойч үеийнхээ судлах, суралцах, уншиж ухах нэгэн ном бичихэд цаг хугацаа, явдал суудал их болсон биз. Эзэн богдынхоо тухай номон суварга босгохын учир суудал дээрээ суусаар дуусгах бус харин түүний төрж өссөн, төр улсаа байгуулсан, хаанд өргөмжлөгдөж, хатуу бэрхийг туулсан газар орон, нутаг ус, уул хадаар хэрэн хэсч явсаар магад найман зуун жилийн өмнө эзэн хааныхаа унтаж амарсан нөмөр газар, эргэцүүлэн бодож суусан энгэр газарт нь мөн тэгж явсан л байх. Газар орны байдал, түүхэн сударт бичигдсэнтэй таарч буй эсэхийг тулган шалгаж, туулж өнгөрүүлэн байж мэдсэн нь энэхүү номоо амилуулахад ихэд тус хүргэсэн биз ээ. Бурхан халдун, Дэлүүн болдог, хаан цол хүртсэн Хар зүрхний хөх нуур, найманыг ялсан Наху гун хайрхан, Ононы цэгээн нуур, Онон Хурахын билчир, Хэрлэнгийн хөдөө арал, Сэнгүр горхин, Сэргэлэн хараат уул, Есүхэй баатрын гэрийн буурь гээд л их хаантай холбоотой их ч олон газраар явж, очоогүй нутаг гараагүй уул, гатлаагүй гол туулаагүй нуур гэж алга гэмээр. Үнэн эсэхэд эргэлзэж буй бол үзэхтүн, номын сүүлийн хуудсуудыг. Өнгөт гэрэл зургууд үнэхээр энэ номыг чимэглэж, бас үнэн гэдгийг гэрчилжээ. Номыг ингэж бүтээдэг аж.
Уг номыг уншваас мэдээгүй дуулаагүй олон шинэ санаа бий. Үүнээс ихийг бус энгийнийг, хэцүүг бус хэдхэнийг дурдахад л найман зууны өмнө дэлхийн талыг нэгэн туган дор нэгтгэж, мянганы суут хүнээр тодорсон их хаан ямар хүн байсан, юу бодож ертөнцийг хэрхэн үздэг байсныг нь харуулахын дээдээр харуулжээ. Тэгэхдээ бүр өөрийнх нь айлдсан айлдал, сургасан сургааль, өрсөлдөгчийнх нь муулах гээд магтсан, Чингис хааныг үздэггүй гадаадынхны муухайчлах гээд сайханчилсан үг үсэг өгүүлбэр зэргийг нь дотоод гадаадын түүхийн судар бичгээс шүүн ариутгаж, дээр нь өөрийн бодол, эргэцүүлэл, үнэлэлт дүгнэлтийг нүдэнд харагдаж, сэтгэлд буутал зурагласан байна. Мөн Эзэн Чингис хааныг маань чухам ямар шалгуураар дэлхийн мянган жилийн суут хүнээр тодруулсныг нь эх сурвалжаас орчуулан дэлгэрэнгүй бичжээ. Үүнд: 1995 оны сүүлчээр АНУ-ын “Вашингтон пост” сонин эл мянган жилд энэ хорвоод тодорсон суутнуудыг “Хэн ертөнцийг агшаав, хэн дэлхий даяар ард түмэн, арга технологийг урагш хөдөлгөв, хэн энэ гаргийг чухамхүү хүн эзэгнэдэг болгон өөд татав” гэсэн гурван хэмнүүрээр цахим тооцоолуурт оруулан шалгаруулсанд Эзэн Богд Чингис хаан маань хорвоо ертөнцийн тэр ижилгүй суутнуудын магнайд тэргүүн илүүгээр товойгоод мянган жилийн сод хүнээр тодрон цолгорсныг сонсохдоо орчлонгийн оор мэнгэтэн бүхэн магнай тэнийж баярласаан… Чингисийг хүлэг морь унасан, хөдсөн дээл өмссөн, ган сэлэм далайсан зэрлэг бүдүүлэг нүүдэлчин овгийн тэргүүлэгч хэмээн төсөөлж дасчээ. Тийм сурталчилгаа ч хэдэн зуун жил явжээ…
Үнэндээ бид мянганы хүнээр эзэн хаанаа тодорсныг мэдэхээс биш яг ямар шалгуураар олон түмэн алдартнуудын эхэнд бичигдсэнийг нь мэддэггүй байсан бол мэдэж авлаа. Бид хааныхаа гэрээслэл айлдсан сургаалийг тэр бүр баримтлаж чадахгүй байгаа нь гашуун үнэн. Нэгэнтээ “Хойч үе биднийгээ эмээлээ гэдсэндээ авах цагт дахин төрнө” гэсэн айлдарыг нь дахин тэмдэглээд их хаанаа ертөнцөд цор ганц удаа мэндэлсэн, дахин төрөхгүй хэмээн өөрийнхөө санааг тодоос тод буулгажээ. Хил залгаа орших хоёр том гүрэнд уусалгүй тэдэнд авталгүй өдий зэрэгтэй яваа нь хэдийгээр эх бие нь хорвоод байхгүй ч гэсэн нэр алдар, айлдал сургааль нь мөнх хөх тэнгэр шигээ үлдэж чадсан суут богдын маань аяч гавъяа гэдгийг ч дурьджээ. Энэ үнээн. Уг номонд, “Тэр морьт дайчидтайгаа арвангуравдугаар зууныг донсолгож, дэлхийн хилийн зурвасыг өөрчилж, ойр хавийнхаа олон соёл иргэншлийг нэгэн шинэ дэгт оруулан, зангидсан нударгаараа феодализмийн тогтолцоог нурааж, улс үндэстний шинэ сүлжээг байгуулсан. Чингис тархай бутархай олон жижиг баймгуудын эринийг эцэслэж, тэднийг худалдаанд суурилсан дэлхийн нэгдмэл тогтолцоонд оруулан түүхэнд урьд өмнө байгаагүй нэгдмэл гүрэн болгон нэгтгэсэн билээ. Тэр хад чулуугаар бус, харин улс гүрнээр уран баримал босгосон билээ юм” гэж Америкийн монголч эрдэмтэн Ж.Ведерфорд “Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч Эзэн Чингис хаан” номондоо бахдан өгүүлснийг нь орчуулан өөрийн номондоо оруулжээ.
Чингис бол Хөх Монголын гайхамшигт хаан мөн. Дэлхийн талыг нэгэн жолоонд оруулахын тулгын чулууг тулж, Монголын нэрийг дэлхий дахинаа мандуулсан хаан мөн. Монголчууд бид гайхамшигт хүнээ яг л байснаар нь үнэлж сурмаар. Харин хэнд ч ертөнцийг үзэх үзэл байдаг юм аа. Тэр тусмаа дэлхийн талыг цагаан сүлднийхээ дор нэгтгэсэн их хаанд ертөнцийг үзэх үзэл байлгүй яах вэ. Ертөнцийг үзэх үзэл гэж бодот ертөмций, түүн дотор хүмүүний эзлэх байр суурийг үзэх цогц үзэл, энэ үзлээр нөхцөлдсөн итгэл үнэмшил, адбиш зорилго, танин мэдэхүйн зарчмыг хэлмүй. Хүн ертөнцийг үзэх үзлээрээ дамжуулан бодот байдлыг хүлээн авдаг буюу. Их хаантан ч тийм байлаа… гэжээ.
Монголчууд гурвын тоонд дуртай. Тулгын гурван чулуу, ертөнцийн гурав, эрийн гурван наадам гээд л аливааг гурвын тоогоор төлөөлүүлэх нь элбэг ээ. Тэгвэл би энэхүү номноос шинэлэг гэсэн, гол гэсэн гурван зүйлийг та бүхэнд хүргэхээр шийдлээ.
Нэгдүгээрт: Мөнх тэнгэр, Газар эхийн эрчим хүчний солбицол болох Бурхан халдун уул. Их хаантан жирийн нэгэн цусан зүрхт, махан биет хүмүүн атал дэлхийн талыг хэрхэн нэгэн туган дор сөхрүүлж чадав аа. Зарим нэгэн нь их хааныг маань ид шидтэн, илбийн ухаантан байсан мэтээр таниулсан байх нь бий. Тэгвэл үүнийг зохиогч эрс үгүйсгэж, Чингис хаан Мөнх тэнгэр болоод Газар эхийн эрчим хүчийг мэдэрч түүнээс өөртөө шингээдэг байсан гэсэн шинэ санааг гаргажээ. Энэ үнэн байж болох талтай. Тэгвэл… Их хаантан энгийн хүний ч мэдэрч чадамгүй тэр их энергийг өөртөө шингээн авч, басхүү Мөнх тэнгэрээ шүтдэг байсан байх нь. Тэрхүү тэнгэр газрын энергийн солбицох уулзвар нь Бурхан халдун гэжээ. Эзэн богд Чингис хаан маань Бурхан халдун дээр хэдэн өдрөөр бясалгал хийж, аливаа хүнд үйлийг хийх эрч хүчийг авдаг байсан байх нь. Чингис хааныхаа тухай бидний мэддэг болсон хамгийн ойрын эх сурвалж “Монголын нууц товчоон”-д их аян дайн, үйл хэргийн өмнө Чингис хаан Бурхан халдун дээр гарч Мөнх тэнгэртээ залбирдаг байсан тухай олон баримт бий. Баримт бол үнэний гэрч. Монголд өдгөө энергийн төв хэд хэд бий гэдэг. Дорноговь аймгийн нутаг дахь Хамрын хийдийн хойхно энергийн төв гэж газар бий бөгөөд жилд хэдэн зуугаараа хүмүүс очиж өөрсдийгөө “цэнэглэдэг”. Хэрэв тэр газар хүмүүсийг “цэнэглэдэггүй” л юм бол ингэж хошуурах учиргүй баймаар. Тэгвэл Бурхан халдун дээрх тэр их эрчим хүчийг зөвхөн тэнгэр заяат Тэмүжин л мэдэрдэг байсан гэхэд хилс болохгүй. Тэнгэр газрын эрчим хүчээс өөртөө шингээж, дэлхийн талыг эрхэндээ оруулснаас бус элдвийн ид шидээр ийм агуу үйлийг бүтээгээгүй. Үүнийг өвгөн зохиолч өөрийн биеэр явж судлан үзэж батлагаажуулжээ.
Хоёрдугаарт: Их хэргийн эхлэл. “Монголын нууц товчоон”-д: “Тэмүжин нар… Хүрэлхэ доторх Хар зүрхний хөх нуурт очиж буув. Алтан, Хучир, Сачи бэхи бүрэн эетэлдэж Тэмүжинээ өгүүлрүүн: Чамайг хан болгоё. Тэмүжинийг хан болбаас … ийн ам алдаж Тэмүжинг Чингис хаан хэмээн нэрийдэж хан болгов” гэжээ. Үүнийг зохиогч бээр 1206 онд Тэмүжинд хаан цол олгосон бус харин өгсөн цолоо баталгаажуулсан хэмээн тайлжээ. Энэ бол их хааны их байлдан дагуулалтын эхлэл байлаа.
Гуравдугаарт: Төрийн сацны эрхэм гурван тал. Тэмүжин тэнд Чингис хаан цол хүртээд үнэнч сайн нөхдийнхөө дэмжлэгээр эдийн засаг, цэрэг, гадаад харилцаа гэсэн аливаа улсын гол гурван бодлогыг нэгэн дор зангидаж, энэ гурав бол төрийн сацны эрхэм гурван тал юм гэдгийг ухаарч байсныг учирлан бичжээ. Уг номдоо зохиогч учрыг улам ухаж, учгийг дэлгэрэнгүй тайлж өгсөн байна билээ.
Ямарваа зүйлд арга билиг нь таарч тохирч байвал ховор заяагдах их хувь тавилан, түүний үр дүнд гайхамшигтай бүтээл бүтэж, үйл явдал тохиодог хэмээн би боддог. Зохиогчийн ертөнцийг үзэх үзэл их хааныхтай таарч тохирсон ИХ ӨЛЗИЙ УЧРАЛ бүрдсэнээс гайхамшигт ном таны гар дээр очиж байна. Найман зууны өмнөх хөх Монголчуудад өлзий учрал тохиосноор ийнхүү дэлхий ертөнцийг донсолгож чаджээ. Магад энэ Их эзэн хаан Чингисийн билиг сургааль дахин амилж, монгол улс, хойч үеэ ивээн тэтгэхийн их үүд цэлийтэл нээгдэхийн эхлэл ч юм билүү.

Wednesday, November 21, 2012

Залуус аа! Нэг газар сууцгаая!



Хэдэн жилийн өмнө нэгэн цахим хуудаснаас ийм сэдэвтэй уралдаан зарласан юм. Түүнд энэ эссэгээ сойтол түрүүлчихдэг байгаа. Архиваа ухаж ээ суутал гараад ирдэг байгаа.
Монголд хэдэн жилийн өмнөхөө бодвол телевизийн суваг олон болж, үзэж харах юм ч элбэгшжээ. Ямар сайндаа л орой болгон солонгосын олон ангитай, анги шигээ сунжирсан үйл явдалтай уран сайхны кино гэхээсээ илүүтэй жүжиг маягийн юм үзэж байх вэ дээ. Тэр тэгээд бүр бүх телевизийн сувгаар гарахыг нь яана. Манайхан тэрхүү киног нь элдвээр л хэлж байх юм. “Савангийн дуурь”, “нойрны эм”, “ажилгүй авгай хүүхнүүдийн кино” ч гэж байх шиг. Манайхан аливаа юмыг хараар будахдаа ер гартахгүй шүү. Гэвч би тэр дундаас нэг зүйлийг олж харсан юм. Магадгүй миний энэ бичих гэж зүрхэлсэн эссэтэй ч холбоотой байж мэдэх юм. Харамсалтай нь ямар сувгаар, хэн гэдэг нэртэй гарсныг нь мартаж орхиж. Тэр кинонд ард түмэн, ард түмэн л гээд байх юм. Үйл явдал нь одоогоос нэлээд хэдэн зуун жилийн өмнө өрнөж байгаа бололтой юм. Харийн түрэмгий эзэнт улсаас ядарсан буурай улсаа эргүүлж авах гээд л үзээд байх. Газар нутгаа эргүүлж авахаасаа түрүүлээд ард түмнээ л авч өөрийн болгох гэж үхэн хатан зүтгэж олон ч сайн эрс, эмсүүд үхэж үрэгдэж байнаа. Тэгэхээр ямарваа нэгэн улсын хөгжил, мөхөл чухам тэнд оршин байгаа ард түмнээсээ л шалтгаалдаг гэдгийг энэ “савангийн дуурь” дахин дахин сануулж байв. Ард олон гэдэг хамгаас хүчтэй гэдгийг дэлхий нийтээрээ мэдэж байгаа. Улс гэдэг ганц үг өөрөө улс болчихдоггүй гэдэг. Харин ард иргэдгүй улс гэж загасгүй гол л гэсэн үг гэж би боддог. Үүнийг ингээд орхиё.
Залуус бид эх орноо хэрхэн хөгжүүлэх вэ. Энэ эхийн эхлэлд манайд үзэх телевизийн суваг олон болжээ гэсэн нь монгол орон маань хөгжиж байна гэдгийг л давхар хэлээд байсан хэрэг л дээ. Харин залуус бид хэтэрхий яараад байх шиг. Улс орон гэдэг өөрийн ёс заншил, үүх түүхтэй байж л дэлхийн бусад улс орнуудад хүлээн зөвшөөрөгддөг юм. Монголын залуус бид бусдыг дуурайж эх орноо хөгжүүлэх гэж санасны хэрэггүй биз ээ. Хөх монгол харийн нэгэн нэртэй улс төрч, удирдагч, гүн ухаантны хэлсэн ярьсан, зөвлөснийг дагахдаа тултлаа ядраагүй байлтай. Бидэнд тэднээс дутахгүй их удирдагч, байлдан дагуулагч, эрдэмтэн доктор, гүнээс гүн ухаантан байсан. Өдгөө ч бидний дундаас тийм хүн гарахгүй гэх газаргүй. Яагаад гэвэл улс орон гэдэг зөвхөн зөөлөн сандал дээр сууж, бие бие рүүгээ хараалын үг чулууддаг, цаас шидэлцэж, хэрэгждэггүй цоорхойтой хоосон хууль хаялцдаг улс төр болж тоглосон түшээдээс бүтдэггүй юм. Харин гудманд гуйлга гуйж суугаа балчир хүү, автобусанд орох гэж зүдэрч яваа азай буурал, хотонд хонь сааж суугаа эмэг эх, хороололд лангуун дээр суугаа наймаачин бүсгүй, хичээлээсээ хоцорсон оюутан, хийх юмаа олж ядан алхах залуугаас бүрддэг юм. Магадгүй би хэтэрхий зөрүүдлэсэн байж мэдэх юм. Гэвч энэ үнэн гэж би үздэг. Бид өөр өөрийн гэсэн үзэл бодолтой дотоод ухаантай байж л эх орноо хөгжүүлнэ. Эх орноо хамгийн хурдан хөгжүүлэх хүчин зүйл бол амин хувиа хичээх гэж харийн нэг “ухаантан” хэлсэн байдаг. Монгол жинхэнэ монголоороо болж чадсан цагт л хөгжиж чадна. Жаахан бухимдуу зүйл бичсэн бол гүнээ хүлцэл өчье. Бид нэг ёсондоо “хуулбарлагч” болж хоцорчээ. Саарал ордонд суугаа нөхөд ямар нэгэн хууль боловсруулах гэж хаа байсан англи, америкийн хуулийг хагас дутуу орчуулж ирчихээд л лекц уншдаг болж. Түүнийг нь бүрэн гүйцэд орчуулсан орчуулсан эсэх, утгыг нь бүрэн дүүрэн харуулж чадаж байгаа үгүйг шалгадаг нэгээхэн хүн ч алга. Бид тэдний “канондсон” хуулийг л үг дуугүй дагаж мөрдөөд байвал Азийн “бар” байтугай “арслан заан” улс болох юм байх. Бидэнд дэлхий нийтийн өмнө нүүр бардам, омог их, толгой өөдөө, цээж гэдгэр, нуруу цэх хэлэх юмтай гэж би боддог. Хөх толбот монголчууд бидэнд цагтаа хөдсөн дээлтэй, хөө хуягтайгаа, хүлэг морьтойгоо Дэлхийн талыг эзэгнэж явсан үе бий. Өдгөө хөгжил тааруу, ард түмэн нь ядуу тарчиг, авилгад идэгдсэн төрийн түшээдтэй гэж бусдад муу хэлүүлж буй ч эцсийн эцэст энэ бидний эх орон. Муу ч сайн ч Монгол бидний эх орон. Биднээс өөр хэн ч энэ улсыг өөд нь татахгүй. Урагшгүй ноёдтой хэрнээ, уулга алдуулмаар их баялагтай энэ орныг “Готов нь авна уу, Шадав нь авна уу“ гээд орхичихож боломгүй санагдана.
Нэг сайхан үүл арилж, нар гиймээр зүйл байна аа. Өвгө дээдэс маань бидэнд “ЭХ ОРНОО” гэсэн ямар сайхан сэтгэл, үзэл бодлыг төлөвшүүлээ вэ. Биднийг удирдан чиглүүлж “цэнгэлийн манлайд хүргэх” гэж ядарч зүдэрч, хуц нохойдоо тултлаа хэрэлдэж, зодолдож яваа хөөрхий дарга, сайд нар маань харийнхныг хэтэрхий их “канондсоныхоо” төлөө тэрхүү сайхан үзэл бодлоо төлөөс болгоод өгчихсөн бололтой юм. Харин залуус бид тэгэх ёсгүй. Монголыг монголоор нь авч үлдэн, монголчуудаа жаргаах цаг иржээ. Үүний төлөө хичээцгээе л дээ.
Залуус маань яагаад нэг л өдөр Сүхбаатарын талбай дээр цуглаад эх орноо хэрхэн хөгжүүлэх талаар санал бодлоо солилцож болохгүй гэж. Зөвхөн 18-30 насны залуусыг л оролцуулъя л даа. Тэрнээс дээш, доош насныхныг нэвтрүүлэхгүй байя. Хэдэн өдөр ч хуралдсан яадгийн. Амралтын хоёр өдөр л байхад хангалттай бус уу. Хэн нь ч хэнээсээ ичиж, нэрэлхэлгүй сайхан ярилцъя. Зорилго нь нэг, сэдэв нь энгийн. Ердөөсөө л эх орноо хэрхэн хөгжүүлэх вэ. Бүгдээрээ чин сэтгэлээсээ л оролцоё. Хэн нэгэн муу санаатнаас хэн нь ч 5000, 10000 /магадгүй түүнээс ч илүү мөнгө аваад тэр хурлыг хутган үймүүлж мэдэх юм/ төгрөг авалгүйгээр сайхан зөвлөлдөх хэрэгтэй. Ахмадууд маань “Тэтгэвэр нэм!”, ах эгч нар маань “Авилгачид огцор!“, аав ээж маань “Хадгаламж зээлийн хоршоонд хадгалуулаад алдсан мөнгөө эргүүлж авъя!” гэхчилэн хэдэн сар өдрөөр өлсгөлөн, суулт зарлаад үйлээ үзэж байлаа. Тэд ийм удаан тэмцээд болоод байхад байхад бид идэж уух юмтайгаа, өмсөх зүүхтэйгээ тухтайхан шиг ирээд тулхтай үгээ хэлэлцвэл ямар вэ. Зуны нэг сайхан урт өдөр дээрх насны залуусаа нэгдээд сууя л даа. Эх орноо гэсэн сэтгэлтэй, хэрхэн улсаа хөгжүүлэх вэ гээд толгойгоо гашилгадаг олон залуус байгаа гэдэгт би итгэж байна. Магадгүй тийм залуусыг Сүх жанжины талбай багтааж дийлэхгүй байх. Тэгвэл өөр томхон газар очиж болно шүү дээ. Нүүр нүүрээ харж байгаад л санал бодлоо чөлөөтэй хэлэлцэж болох юм биш үү. Үүнийг уншсан хэн нэгэн эрх мэдэлтэн өөрөө ямар нэгэн хууль бус яманд орооцолдсон буруутай л юм бол биднийг нэг өдөр тэгж суухыг зөвшөөрөхгүй, ямар нэгэн муу аргаар когсоох гэж оролдох байх. Гэхдээ бид зарим нэг иргэний хөдөлгөөн улс төрийн хүчин шиг засгийн эрхийг булаах гэж засаглалыг солих гэж тэгж суух гээгүй. Эх орноо гэсэн эвийн сэтгэл элэг зүрхнээс хатгасны эрхэнд л тэгж цуглах болно гэж хэлнэ. Би хэн нэгнээс шагнал урамшуулал хүссэндээ үүнийг бичиж байгаа юм биш шүү. Зүгээр л ямар ч санаа бодолтой хэдэн ч насныхан оролцож болно гэхээр нь ийнхүү бичиж сууна. Би ганцаараа ингэж боддоггүй гэдэгт итгэлтэй байна. Миний дээр гаргасан санал зарим хүмүүст нь бүтэхгүй мэт санагдаж магадгүй. Эсвэл хэн нэгэн нь уншаад доог тохуу хийж ч магадгүй. Гэвч би ийм бодолтой байгаа мянга мянган залуусын өмнөөс баярлаж байна. Биднийг цуглахад хэн нэгэн нь шоолж магадгүй, зарим нь элгээ хөштөлөө хөхөрч мэдэх юм.
Монголчууд бид хэтэрхий бүрэг ичимхий. Хэн нэгэн өөр рүү нь хараад инээхэд л ичээд явчихна. Нөгөөтэйгүүр нэр төрөө хэтэрхий их боддог. “Хүн нэрээ, тогос өдөө” гэдэг. Ингэх нь буруу зүйл биш л дээ. Гэхдээ хүн хэрэгтэй үеээ ичих булчирхайтай гэдгээ мартаж чаддаг байх хэрэгтэй. Өөдгүй муу санаатай хэрнээ өндөг шиг өөгүй цэвэрхэн царайлаад явдаг хүмүүс байдаг. Монголын залуус тийм битгий байгаасай. Тэгэхээр бүгдээрээ эх орноо гэсэн чин сэтгэлээ ил гаргаж сурцгаая. Нэг нэгэндээ соёлтой боловсон байхыг зааж сургацгаая. Дэлхий нийт хөгжих тусам хүн төрөлхтөн бид өөрсдөө улам бүдүүлэг болоод байгаа юм шиг санагдах юм. Өөрсдөө нэг их сайхан соёлтой нийгмийг байгуулах гэж улайран зүтгэчихээд эцэстээ түүнийхээ хурдыг гүйцэхгүй өвдөг сөхөрч байгаа юм шиг бодогдоод л. Хөх монголчууд хэдэн зууны өмнө хөдсөн дээлтэй, үмхий үнэртэй гэж адлуулж явсан хэрнээ олон шинэ дэвшлийг хүн төрөлхтөнд үлдээсэний хамгийн наад захын жишээ нь анхны зоосон мөнгөн тэмдэгт. Үүнийг бидний өвөг дээдэс бүтээсэн юм. Анхны юм бүхнийг өөрийн болгох гээд байдаг нь зөвхөн монголчууд бидний зан бус, бусад хөгжилтэй орны хүн ардын ч гэсэн гэм. Гэм зангаа нууж хаалгүй, гэр гэртээ бүгэлгүй, дор бүрнээ бухимдаад суулгүй эх орныхоо хөгжлийн төлөө хамтдаа сэрцгээе. Монголын залуус унтаа байдлаасаа гарах цаг болсон: Биднийг эцэг өвгөдийн сүнс сүлд ивээх болтугай.
Монгол улс мандан бадраг. Бидэнд дэлхий ертөнцийг зулай дээрээс нь тольдох сайхан цаг ирнэ ээ


ЧИНГИС УУЛ МИНЬ


/Аян замын тэмдэглэл/
Номин хөх тэнгэр, навчин шаргал талын өгнө хоорондоо үнэхээр зохицож гайхалтай сонин үзэгдмүй. Урд сунайн хөндөлсөх уулс, түүний наанатай бор хөрсөн дээр дэвсгэр болсон хатаж гандсан өвс салхинд найган агаарт хөөрөхийг хүсэвч газар ижий хүүгээ холын аянд явуулахгүй гэсэн шиг түүнээс амь тэмцэн зуурна. Салхи зөөлхөн үлээнэ, бид алгуурхан урагшилна. Намар бөлгөө.
Урд хошууг тойруут битүү бүрхсэн хад чулуу нь хуяг дуулгаа өмссөн баатар эр тулаанд бэлтгэн зогсож буй мэт Чингис уул биднийг угтвай. Үнэнч хүчит баатрууд Чингис эцгийн тааллаар тэмээ шиг том чулуунуудыг тэгнүүлэн өрчихсөн мэт, нөгөөтэйгүүр балчир хүүхдийн төсөөлөөд зурчихсан зураг шиг эв хавгүй ээ.
Монгол улсын нийслэл Улаанбаатараас зүүнтэй нэгэн сонин уул байдаг бөлгөө. Энэ уул энд тэндээс сунаж тогтсонгүй, газрын хөрсийг цоолж ургачихсан мэт сондгой бөгөөд гайхмаар. Нэгэн цагт Азийн цээжийг морин туурайгаараа тамгалж асан их хааны ариун бие цогцос энд энэ газар шороон дор байгаа ч юм билүү.
Уулын оройд гарах үед бидний халууцсаныг мэдсэн мэт сэрүүн салхи үлээн, харин тээр дор зам, гол хоёр уралдан хөвөрнө. Баруунтаа хэвийх нарны туяа мушгиралдан урсах голын усанд ойж, нүдэнд хурцаар тусан түүнд нь нүд өөрийн эрхгүй цавчилна.
Найман зууны тэртээ энэ уулын хормойд Эзэн хаантан их цэргээ буудаллуулан өөрөө уул өөд заларч амсхийсэн гэнэм. Уулын орой дээр нэгэн дөрвөлжин чулуу байна гэнэ. Их хаан эргэн тойрныг хараа бэлчээн ажиглангаа уг чулуун дээр суужээ. Чингээд өөрийн цэц мэргэнийг шалган зүүнтээ орших уулын нэгэн хадыг онилон байж харважухуй. Тэр харвасан онь нь Чингисийн сумны ор гэгдэх болж, суусан чулуу нь Чингисийн суудал хэмээх болжээ. Домог сөхвөөс ийм бөлгөө.
Чингис хаан Дэлхийн мянганы хүнээр тодорч, эдүгээ ч миний ядарсан Монголын нэрийн хуудас болж буй нь үнэн. Энэ нь сайн эцгийн нэрийг гурвантаа худалдана гэдэгтэй агаар нэгэн буй заа…
Их хааны алдартай уулыг уруудах үест тэнгэрийн өнгө харлан бараантаж, уурлан ундууцах хүний нүүр шиг барайн харагдаж, Чингис уул ихэмсэгээр: “Хүүхдүүд минь хаан эцгийнхээ нэрийг өргөж яваарай” гэх шиг дүнсийнэ.
Аяа их эцэг минь
Алдар хүндийн тэнгэр минь
Ард түмний зүрх минь
Агуу их түүхийн оргил минү.
Алсаас довтлох салхи хацрыг минь алгадаад өнгөрлөө. Навчис нь цас мэт хаялсаар намар авхай айлчлан иржээ. 
Их эзний минь нэрийг эзэрхсэн хэрэггүй зүйлсээс эзнээ олж нэрлэгдсэн нь энэ уул буюу хэмээн бодлоо. Намрын салхи тэрхүү хэрэггүй зүйлсийг арчин авч оддог болоосой…
Үр садыг тань Мөнх хөх тэнгэр ивээлдээ багтаах ажаамуу.

2003 он

Наадмын өглөө

Наран зүүн уулын цаанаас дөнгөж цухуйж, мөнхөд үл дуусах алтан шар цацрагаа баруун уулыг хальтал гийгүүлэх үест мөнгөн саран жаргаж хараахан амжаагүй л байв. Хөх тэнгэрт нүдэнд торох үүл ч үгүй. Гагцхүү уужим хөх огторгуйд эрэлхэг хүрэн бүргэд цэг болтлоо өндөр авснаа алгуурхан доошлох нь харагдана.
Зуны салхи гэнэт ширүүсэх аядсанаа үес үесхэн үлээж, талын цэцэгсийг халиуруулан намилзуулж, хээрийн бяцхан бор шувууд цэцгийн дэлбээнд тогтсон шүүдрийн болор дуслаар амны цангаагаа тайлан далавчаа дэр дэрхийлгэн сүртэй дуу чимээ гаргана. Хээрийн шувуу тэндээс ниссээр нэлээд зайдуухан орших гүүн зэлний гадас модон дээр буухад өглөөний хурц наранд нозоорон хэвтэж байсан унага давхийн цочиж боссоноо айхтар дуу гаргасан амьтан нь хорхойд ч хоргүй харагдсан тул тайвшран дороо хэвтэв.
Хүй долоон худагт болох төрийнхөө их баяр наадамд тоосоо өргөхөөр газар газрын шандаст хурдууд цуглажээ. Мөнхүү манлай, алдарт уяачдын хээ хуар болсон майхан гэрүүд хөндийн цэцэгс шиг яралзах нь андашгүй. Уяан дээр нь байх морьдоос ч олон төмөр хүлгүүд гадна нь өрөөстэй.
Өчигдөрхөн шилбүүр сандайлан хурга, ишиг эргүүлж тойруулахаар гүйлдэж байсан багачууд өнөөдөр өөрсдийгөө хэдийнэ том болсон мэт санана. Тод өнгийн нэгэн ижил хувцас өмсчихсөн явах нь эрвээхэй ч атаархам аж. Тэд хурдан морио унаж уул уулсын цаанаас уралдана гэхээс л сэтгэлийнхээ тэрхүү баяр цэнгэлээр тэнгэрт нисэн алдан хөл нь ч газар хүрэхгүй энэ тэрүүгээр холхино.
Найман ханатай их гарын дун цагаан гэрийн урд, хойно саахалт айлын зайтай үргэлжлэх хурдан морьдын уяан дээр хашир уяачид эрдэнэт хүлэгтэйгээ сэтгэлийн үгээ ярилцах мэт. Хүлэг нь эзнийхээ үгийг ойлгож буй аятай толгой хаялан, газар цавчлах нь үлгэрт л гардаг гуурст хүлгийг санагдуулна. Эзэн хүлэг хоёр энгийнээр ярилцаж эрхгүй нэгнээ хэнээс ч илүү ойлгоно. Хашир уяачдыг даган уяачийн эрдэмд суралцаж буй залуус хүлэг моридыхоо хөхөл сойлгыг боон зогсох нь танил агшин.
Өвгөн аавыгаа амьд сэрүүнд зуны гурван сард хөдөө ах нарын уяж сойсон морьдыг хөлөргөж, их сунгаанд хурдлуулж, тэднээс урмын үг сонсдог байсан гэгээн дурсамжууд ар араасаа цувран сэтгэлд минь амилан сэрвэй.
Хүй долоон худаг нэрт энэ саруул хөндийд урьд өмнө өвөг дээдэс минь дагшин наадам зохиож байсан тухай түүхийн хуудаснаа үлджээ. Энэ жилээс тэрхүү уламжлалыг сэргээн энэ газарт хурдан морь уралдуулах шийдвэрийг төрөөс гаргасан билээ.
Жил бүрийн наадмаар Улаанбаатарын өмнө сунайх Богд хан уулын хойд хормойд морьдоо уралдуулж, гурав хоног баярлачихаад дараа нь тэр газрыг дурсдаг ч амьтангүй бүгд нутаг нутгийн зүг хүлги йн жолоо эргүүлнэ. Хамаг өвс нь халцарч, царцаа буухад ч тоос бужигнахаар болж дара жилийн хаврыг хүлээхээс өөр аргагүй болдог байсныг анзаардаг хүн хичнээн байсан бол доо?
Өвөг дээдэс маань наадам хийхдээ тэр хавийнхаа газрын эзэн лус савдгийг аргадан тахьдаг уламжлалтай байсан. Тэгтэл Богд ханыг тахих нь байтугай зорьж гараад овоонд нь чулуу өргөдөг хүн ховор байсан биз ээ. Магадгүй ингэж газрыг нь өөрчлөх нь зөв байсан. Монголчууд бид эх нутгаа хайрладаг ч гэсэн түүнийгээ ил гаргаж чаддагсан билүү. Би ийн бодож явлаа.
Хурдан морьдын түрүүч азарга эргэжээ. Наадмын талбайн хойгуур эмх замбараагүй байрлах гэрэн гуанзуудын дундуур хоол унд эргүүлдэн явсан хэсэг наадамчдын морьтой нь давхилдаж, явган нь гүйлдсээр Хүй долоон худагт хөх тэнгэрт ч харагдахааргүй их тоос босгон барианы зурхай тийш зүглэв.
Араажаваар сэтгүүлч, яруу найрагч Ш.Гүрбазарын морь тайлбарлах дуу хөндийгөөр нилэнхүйдээ хадаж, уяа сахиж үлдсэн өвгөд түүнийг ч завгүй гэрийн хаяанд суунгаа эртний домогт хурдан хүлгүүдийн талаар ам уралдан хөөрөлдөнө. Хааяа ганстай тамхиа гүн гэгч нь сорон утаагаа агаарт хөөргөх нь харагдана.
Машин тэргүүд зайгүй сүлжилдсээр нэг л мэдэхэд аалзны тор адил замбараагүй олон зам үүсгэжээ. Харин энэ олон жижиг замууд яван явсаар нэг л гол замд нийлдэг шиг удам дамжсан эрдэмт уяачид, хүчит бөхчүүд, эрхий мэргэн харваачид наадам хэмээх энэ л сэжмээр холбогдсоор хэдэн зууныг элээснийг би таашгүй. Гагцхүү цээлхэн хоолойтой багачуудын гийнгоо, эрдэнэт хүлгийн ган дөрвөн туурайгаараа газар бөмбөрдөн цойлох чимээ энэ бүгд түүнээс ч олон зууныг дамжин хойч үед минь хүрнэ гэдгийг л мэдэж байна.

2004.07.11
Хүй долоон худаг